معماری پیش از پارسی در ایران

شیوه پارسی نخستین شیوه معماری ایران است که روزگار هخامنشیان تا حمله اسکندر به ایران یعنی از سده ششم پیش از میلاد تا سده چهارم را در برمی گیرد نام این شیوه از تیره (قوم) پارس برگرفته شده که در این روزگاران در کشور پهناور ایران فرمانروایی می کردند. پیش از آغاز بررسی این شیوه نخست معماری پیش از پارسی را بررسی می کنیم.

تپه زاغه دشت قزوین

تا پیش از کوچ آریایان به ایران تیره ها و ملت های نچندان شناخته شده در ایران زندگی می کردند که معماری پیشرفته ای داشتند. تپه زاغه یکی از مراکز اولیه استقرار کشاورزی در ایران است این مکان در دشت قزوین قرار دارد و آثار مهمی از اواخر هزاره هشتم تا اواسط هزاره پنجم پیش از میلاد در آن بدست آمده است. آنچه که در زاغه به وسیله باستان شناسان بزرگ ایرانی یافت شده است و به جهان تاریخ هنر معرفی شده در نوع خود یکی از قدیمی ترین مراکز استقرار با ویژگی های مهم معماری و هنری است. در بیشتر نوشته های تاریخی ، به خصوص تاریخ معماری و هنر ایران ، به دو مرکز در منطقه خاورمیانه به عنوان نخستین مکان های استقرار مردم متمدن اشاره می شود. چتل هویوک در ترکیه کنونی و اریحا در اردن از ویژگی های معماری این دو مکان بافت متراکم مجموعه ، ترکیب انواع خانه ها و ساخت معابد می باشد. همانگونه که در ادامه خواهیم دید هر سه ویژگی در زاغه دیده می شود.

طرح یک خانه در دوران پیش از پارسی

در مجموعه زاغه حدود 21 خانه بدست آمده است . انتخاب جهت این خانه ها که بیشتر نقشه ای چهارگوش دارند بسیار موضوع مهم می باشد. جهت طولی این خانه های مستطیل شکل در نقشه شمال شرقی به جنوب غربی و یا بالعکس می باشد. انتخاب این جهت با توجه به جهت بادهای دایمی راز و مه دشت قزوین بوده است. در اینجا عرض خانه ها در مقابل بادها قرار می گرفته است که دارای سطح کمتری بوده اند. این جهت مانع نفوذ بادهای یاد شده (باد راز باد گرم کویری و باد مه باد سرد) می شد. از میان بقایای 21 خانه مسکونی که در بافت روستا مشخص گردید ، فقط یک خانه با ورودی غربی یافت شد. در مقابل در ورودی برای احتراز از نفوذ باد سرد مه یک بادشکن چینه ای ساخته شده بود.

هر چند که خانه های زاغه ترکیب مشابه میان سرا (حیاط) و فضای ساخته شده اطراف آن را دارند اما باستان شناسان انواع گونه های خانه را در این بافت مشخص کرده اند. فضای باز این خانه ها به منزله میان سرا استفاده می شده است و فضای سرپوشیده شامل اتاق اصلی ، انبار و آشپزخانه می شده است. گونه های بدست آمده به شرح زیر  می باشد:

1- خانه هایی که بیش از یک محوطه روباز که متعلق به خانوارهایی با پایه اقتصاد دامداری بوده است.

2- خانه هایی با بیش از یک واحد مسقف برای خانوارهایی که با پایه اقتصادی دامداری بوده اند.

3- خانه های دارای فضای مسکونی ، دامی و انواع کشاورزی برای خانوارهایی با پایه اقتصادی دامداری و کشاورزی.

4- خانه های کوچک با یک اتاق نشیمن و یک انباری کوچک و حیاط برای خانوارهایی که از طریق کارکردن برای سایر گروه ها امرار معاش می کرده اند.

 

چهار مدل از زاغه در دوران پیش از پارسی

 

اصول معماری پیش از پارسی

بنایان زاغه گل را که فراوان ترین و قابل دسترسی ترین مصالح ساختمانی بوده به صورت چینه و خشت خام به کار می بردند. ماده چسباننده خشت ها و چینه ها را مواد گیاهی نظیر کاه و سبزی خرد شده که گاهی با شن مخلوط بوده اند تشکیل میداد. خشت هارا دراز و باریک و با دست و بدون قالب خشت زنی می ساختند. دیوارهای جداکننده را به شکل چینه می ساختند ، پوشش (یا آسمانه) متکی به دیوارهای چینه ای می شد. سطح دیوارها و کف قسمت های آسمانه به لایه نازکی از کاه و گل اندود می شد. در برخی موارد روی اندود سطح دیوارها با رنگ تزیین می شد. نقوش تزیینی دیوارها هندسی شکل و به رنگ های قرمز و سفید و سیاه و زرد بودند. بافت و شبکه معماری کشف شده در تپه زاغه یکی از نمونه های کم نظیری است که در فعالیت های باستان شناسی تاکنون آشکار شده است. در بقایای معماری تپه زاغه که معرف یک مجتمع کشاورزی و صنعتی نسبتا پیشرفته ای با ضوابط و عناصر فرهنگی خاص است. واحد بزرگ ساختمان منقوش منحصر به فرد می باشد. ساختمان معبد منقوش به شکل هندسی ساخته نشده و ابعاد کاملا مشخص و یکنواختی ندارد. در داخل ساختمان سکوهایی در نقاط مختلف آن ساخته شده است. این ساختمان احتمالا برای مراسم خاصی که با طرز عقاید و مذهب ، حکومت و زندگانی اجتماعی آنها ارتباط داشت ، مانند معبد ، مرکز اجتماع یا محل مشورت و داد و ستد مورد استفاده قرار می گرفت در داخل معبد 9 سکو قرار دارد.

نقشه زاغه معبد

 

همچنین تقریبا در وسط معبد و بر روی کف زمین محل بزرگی برای برافروختن آتش ساخته شده بود. این محوطه به صورت دایره بزرگی ساخته شده است. در گوشه شمال غربی معبد اجاقی کاملا منظم ساخته شده است. این اجاق احتمالا برای کباب کردن گوشت حیوانات مورد استفاده قرار می گرفته است. این ساختمان به وضع خاصی تزیین شده است. نقاشی و تزییناتی که تاکنون در سطح دیوار آشکار شده از دو رنگ مشکی و سفید تشکیل شده است که بر روی زمینه گل اخرا نمایش و زیبایی خاصی دارد. بر بدن شرقی ساختمان یک نوار تزیینی پهن در سرتاسر دیوار ادامه داشت. حاشیه تزیینی به صورت نوار کنگره داری تنظیم شده بود. برای تزیینات بیشتر ، علاوه بر رنگ آمیزی در دیوارهای معبد سر بز کوهی نیز روی دیوار کار گذاشته شده بود. این ها فقط جنبه تزیینی نداشته و احتمالا با عقاید خاص مذهبی این اقوام ارتباط داشته است.